Το σαρανταλείτουργο

π. Δημητρίου Μπόκου

Είθισται στην Εκκλησία του Χριστού να τελείται το σαρανταλείτουργο κατά τη χρονική περίοδο της νηστείας των Χριστουγέννων (15 Νοεμβρίου- 24 Δεκεμβρίου). Γιατί άραγε; Ωφελεί σε τίποτε αυτό; Η απάντηση είναι αναντίρρητα ναι. Η τέλεση της Θείας Λειτουργίας είναι η πιο σημαντική πράξη της Εκκλησίας για τον άνθρωπο, για τον κόσμο ολόκληρο. Και η καθημερινή της τέλεση κατά το σαρανταήμερο είναι μια μεγάλη ευλογία για τους Χριστιανούς.

«Ο κόσμος αυτός έχει λόγο ύπαρξης, υπάρχει ακόμα, γιατί τελείται η Θεία Λειτουργία. Η Θεία Λειτουργία είναι το μεγαλύτερο γεγονός του κόσμου, η μεγαλύτερη πράξη που μπορεί να τελεσθεί εις τον κόσμο των ορατών και των αοράτων. Γι' αυτό μας είπαν οι Άγιοι Πατέρες ότι, όταν θα παύσει να τελείται η Θεία Λειτουργία εις τον κόσμο, τότε θα γίνει αμέσως η Δευτέρα Παρουσία του Κυρίου, διότι δεν θα υπάρχει πλέον νόημα εις την κτίση, αφού η κτίση υπάρχει επειδή τελείται η Θεία Ευχαριστία. Το μεγαλύτερο και σημαντικότερο έργο που μπορεί να επιτελέσει ο άνθρωπος είναι η Θεία Λειτουργία» (Μητροπολίτης Λεμεσού Αθανάσιος).

Ρωτούν όμως πολλοί: Για ποιους γίνεται το σαρανταλείτουργο; Για τους ζώντες ή για τους κεκοιμημένους; Η Θεία Λειτουργία γίνεται για όλους. Δεν μπορεί να τελεσθεί Θεία Λειτουργία χωρίς να μνημονευθούν και οι ζώντες και οι κεκοιμημένοι. Η μνημόνευση αυτή αποτελεί βασικό στοιχείο της δομής της.

Η Θεία Λειτουργία έχει ένα προπαρασκευαστικό μέρος που λέγεται Προσκομιδή ή Πρόθεση. Εκεί ο ιερεύς από τις προσφορές των πιστών (τα πρόσφορα) βγάζει τις μερίδες που θα χρησιμοποιηθούν στη Θεία Ευχαριστία και τις τοποθετεί πάνω στο άγιο Δισκάριο. Οι μερίδες αυτές είναι:

α. Μία τετράγωνη μεγάλη του Χριστού από την κεντρική σφραγίδα του προσφόρου με τα γράμματα ΙΣ ΧΡ ΝΙ ΚΑ (λέγεται και Αμνός).

β. Μια τριγωνική μικρή της Παναγίας από το αντίστοιχο μέρος της σφραγίδας του προσφόρου, που τοποθετείται στα δεξιά του Αμνού (αριστερά όπως βλέπουμε εμείς), κατά το ψαλμικό-προφητικό λόγιο: «Παρέστη η Βασίλισσα εκ δεξιών σου εν ιματισμώ διαχρύσω περιβεβλημένη, πεποικιλμένη» (Ψαλμ. 44, 10).

γ. Εννέα τριγωνικές μικρές των αγγέλων και των αγίων, επίσης από το αντίστοιχο μέρος της σφραγίδας, που τοποθετούνται αριστερά του Αμνού (δεξιά ως προς ημάς).

δ. Μία μικρή τριγωνική για τον οικείο επίσκοπο, μπροστά στον Αμνό.

ε. Πολλές μικρές μερίδες (ψίχουλα) μπροστά και δεξιά του Αμνού για τους ζώντες και

ς. Πολλές μικρές μερίδες (ψίχουλα) μπροστά και αριστερά του Αμνού για τους κεκοιμημένους.

Αυτό γίνεται σε κάθε Θεία Λειτουργία, οποιαδήποτε μέρα και αν τελεσθεί. Από τη διάταξη και μόνο της ακολουθίας της Προσκομιδής λοιπόν γίνεται φανερό, ότι η Θεία Λειτουργία προσφέρεται υπέρ πάντων. Και έχουν θέση σ’ αυτήν και οι ζώντες και οι κεκοιμημένοι. Είναι μια γενική σύναξη της Εκκλησίας όλης, από την οποία δεν απουσιάζει κανένας. Ολόκληρο το σώμα του ζώντος Χριστού είναι εκεί. Totus Christus: Caput et corpus (ολόκληρος ο Χριστός: Κεφαλή αυτός, Σώμα του [μέλη του] εμείς).

Αναφέρεται για κάποιον ευλαβή ιερέα, ότι κατά την κατάλυση της Θείας Κοινωνίας βίωσε το συγκλονιστικό αυτό γεγονός της συνάθροισης ολόκληρης της Εκκλησίας, της θριαμβεύουσας στον ουρανό και της στρατευομένης στη γη, όπως ακριβώς αυτή συμβολίζεται πάνω στο άγιο Δισκάριο. Αισθάνθηκε ολόκληρο το στήθος και την καρδιά του να μεταβάλλονται κατά τρόπο απερίγραπτο σε έναν απέραντο ουρανό. Στο κέντρο ήταν ενθρονισμένος ο Κύριος. Δεξιά του η πανάχραντη Παναγία Μητέρα του. Γύρω από τον θρόνο του όλοι οι Προφήτες, οι Δίκαιοι, οι Προπάτορες, οι Απόστολοι, οι Ιεράρχες, οι Πατριάρχες, οι άξιοι ιερείς και μοναχοί, οι ατέλειωτες στρατιές των Μαρτύρων, οι εν ασκήσει διαλάμψαντες άγιοι, οι θεοφόροι Πατέρες των Οικουμενικών Συνόδων, οι άγιοι Ανάργυροι, οι εν τω κόσμω διαπρέψαντες άγιοι, οι άπειρες στρατιές των αγγελικών ταγμάτων. Και κάτω από όλους αυτούς είδε μυριάδες μυριάδων ψυχές, ζώντων και κεκοιμημένων. Είδε την Εκκλησία ολόκληρη (π. Στεφ. Αναγνωστοπούλου, Εμπειρίες κατά την Θεία Λειτουργία, σ. 19-20).

Η σύναξη αυτή του κόσμου παντός κατά τη Θεία Λειτουργία συνεχίζεται και ολοκληρώνεται με τη συστολή των Τιμίων Δώρων. «Μετά το μεταλαβείν ο διάκονος συστέλλει τα άγια». Μετά τη Θεία Κοινωνία δηλαδή, ο διάκονος ή, ελλείψει τούτου, ο ιερεύς βάζει μέσα στο άγιο Ποτήριο όλες τις μερίδες που βρίσκονται πάνω στο άγιο Δισκάριο. Εκεί εμβαπτίζονται και γίνονται ένα με το Σώμα και το Αίμα του Κυρίου. Η Θεία Λειτουργία λοιπόν γίνεται «ίνα πάντες εν ώσιν» (Ιω. 17, 21), για να πραγματοποιείται η μοναδική, αληθινά παγκόσμια, αυτή σύναξη (βλ. και παραπλήσιο άρθρο μας «Το σαρανταλείτουργο» [γ]).

Υπάρχουν όμως και κάποιες μέρες που είναι ειδικά αφιερωμένες στους κεκοιμημένους, όπως τα Ψυχοσάββατα. Και ρωτάνε μερικοί: Θα μνημονευθούν στα Ψυχοσάββατα και οι ζώντες; Ναι! Η Θεία Λειτουργία δεν αλλάζει. Προσφέρεται πάντοτε υπέρ πάντων. Και στις μέρες που είναι για τους νεκρούς, μνημονεύονται και οι ζώντες, αλλά και στις μέρες των πιο χαρμόσυνων εορτών (Πάσχα κ.λ.π.) θα μνημονευθούν οπωσδήποτε και οι κεκοιμημένοι. Είναι εντελώς αυτονόητα αυτά για τον Ορθόδοξο Χριστιανό!

Πόσο δίκιο έχουν και πόσο αληθινά πνευματικό και χριστιανικό βίωμα εκφράζουν οι πανέμορφες παραδόσεις του τόπου μας, που θέλουν να μην υπάρχει πανηγύρι, γάμος και χαρά, χωρίς να συμμετέχουν και αυτοί που έχουν φύγει από την παρούσα ζωή! Έτσι, στην Ήπειρο τουλάχιστον, το πρώτο τραγούδι του γάμου ή του πανηγυριού στην πλατεία του χωριού, ήταν πάντα το χαρακτηριστικό ηπειρώτικο μοιρολόι, ένα προσκλητήριο προς τους αγαπημένους που είχαν αποδημήσει στον ουρανό, για να έρθουν να συνεορτάσουν με αυτούς που ζούσαν ακόμα. Όταν στις ρεματιές και τα πλάγια των βουνών μας αντηχούσε το θρηνώδες ηπειρώτικο μοιρολόι, με το βαρύ βογκητό του κλαρίνου και το λεπτό σκούξιμο του βιολιού, ράγιζαν ακόμα και οι πέτρες. Δεν έμενε μάτι αδάκρυτο. Ο Ηπειρώτης, με τη βαθειά χριστιανική ψυχή του, δεν θεωρούσε ολοκληρωμένη τη χαρά του, αν δεν θυμούνταν πρώτα και δεν καλούσε κοντά του και αυτούς που του έλειπαν. Γινόταν ένα με τη γενιά του. Ζούσε κάτι σαν χαρμολύπη.

Είναι μια απήχηση του φρονήματος της Εκκλησίας, η οποία βιώνει δυνατά την αδιάσπαστη ενότητα ζώντων και κεκοιμημένων και συγκεντρώνει συνεχώς επί το αυτό όλα τα τέκνα της. Κάθε μέρα που τελεί τη Θεία Λειτουργία, φέρνει σε άμεση επαφή τους εδώ με τους εκεί. Είναι η χώρα των ζώντων. Ειδικώτερα, μας ενώνει όλους πάνω στον Χριστό, ο οποίος μας ενσωματώνει εν εαυτώ, μας βαστάζει πάνω του, γι’ αυτό χώρα των ζώντων είναι και λέγεται κυρίως ο Χριστός.

Στην περίφημη Μονή της Χώρας (Καχριέ Τζαμί) της Κωνσταντινούπολης υπάρχει και μία εικόνα Χριστού με τον ονομασία «ΙΣ ΧΡ Η ΧΩΡΑ ΤΩΝ ΖΩΝΤΩΝ». «Η χώρα των ζώντων είναι o Χριστός. Αυτός είναι η αιώνια ζωή και σωτηρία μας, το αιώνιο φως εις την επουράνια Βασιλεία,… η επουράνια πατρίδα όλων των τέκνων του Θεού, των σεσωσμένων διά του Χριστού και εν τω Χριστώ, χάρις εις την πίστιν και την αγάπην και την θείαν χάριν Του, διά της οποίας εδέχθη και ανέλαβε και εχώρησε εν Εαυτώ όλους εμάς» (Αθανάσιος Γιέφτιτς).

Όποιος αποθνήσκει δεν χάνεται ούτε για τον Θεό, «Θεώ γαρ πάντες ζώσι» (άγ. Γρηγόριος Θεολόγος), αλλά ούτε και για την οικογένειά του. Είναι χαρακτηριστική η σχετική αναφορά της Αγίας Γραφής για κάθε άνθρωπο που αποθνήσκει. «Απέθανεν Αβραάμ και προσετέθη προς τον λαόν αυτού. …απέθανεν Ισαάκ και προσετέθη προς το γένος αυτού» (Γεν. 25, 8· 35, 29). Με την κοίμησή του ο καθένας ενώνεται με τη γενιά του. Σμίγει με την οικογένειά του, με το γένος του, με τον λαό του. Στη Βασιλεία του Θεού βρίσκει πραγματικά ο καθένας τους δικούς του και τους χαίρεται αιώνια, ενώ στη γη, λόγω ποικίλων αιτιών και δυσκολιών, σπάνια βρίσκονται συνέχεια μαζί όλα τα μέλη μιας οικογένειας.

Πώς θα ήταν δυνατόν η Θεία Λειτουργία, η κατ’ εξοχήν ενοποιητική πράξη της Εκκλησίας, να αφήνει έξω από τη σύναξή της μερικά από τα μέλη της; Ποια μάνα θα άφηνε έξω από την ευωχία του οικογενειακού τραπεζιού κάποιο απ΄ τα παιδιά της; Και η οικογένεια του Θεού είναι μία. Ο Θεός και η Παναγία, ασυγκρίτως ανώτεροι από τον πατέρα και τη μάνα μας, θέλουν όλα τα τέκνα τους κοντά τους, ιδιαίτερα κατά την ώρα της Θείας Λειτουργίας, όπου «κοινή των επουρανίων και των επιγείων συγκροτείται πανήγυρις, μία ευχαριστία, εν αγαλλίαμα, μία ευφρόσυνος χοροστασία» (Χρυσόστομος).

Γι’ αυτό και οι προτροπές και οι δεήσεις υπέρ πάντων είναι πάμπολλες μέσα στη Θεία Λειτουργία. Και υπέρ των ζώντων θεωρείται βέβαια κάπως φυσικό και αυτονόητο να υπάρχουν, εφ’ όσον αυτοί αγωνίζονται ακόμη και έχουν ανάγκη βοήθειας πολλής. Δεν λείπουν όμως και ικανές αναφορές για τους κεκοιμημένους, και μάλιστα στις ιερώτερες στιγμές της Θείας Λειτουργίας. Επειδή ακριβώς αυτοί έχουν απέλθει από τον παρόντα κόσμο, δεν μπορούν να βοηθήσουν από μόνοι τους τον εαυτό τους. Απομένει σε μας το χρέος να φροντίσουμε γι’ αυτούς.

Στη Θεία λειτουργία λοιπόν γίνονται στα εξής κυρίως σημεία δεήσεις υπέρ των κεκοιμημένων:

α. Στην Προσκομιδή, όπως ήδη αναφέρθηκε, εξάγονται απαραιτήτως μερίδες και υπέρ των κεκοιμημένων.

β. Στη Μεγάλη Είσοδο, όταν λειτουργεί αρχιερεύς, μνημονεύονται οι κεκοιμημένοι.

γ. Στην ευχή του καθαγιασμού των Τιμίων Δώρων (στα «σα εκ των σων»), αναφέρεται ότι «προσφέρομεν… την λογικήν ταύτην λατρείαν υπέρ των εν πίστει αναπαυσαμένων, προπατόρων, πατέρων, πατριαρχών, …και παντός πνεύματος δικαίου εν πίστει τετελειωμένου». Για κάθε πιστό άνθρωπο που αποδήμησε από τα εγκόσμια.

δ. Αμέσως μετά, στο «Εξαιρέτως της Παναγίας…», ζητούμε από τον Θεό να θυμηθεί ξανά τους νεκρούς μας. «Και μνήσθητι πάντων των κεκοιμημένων επ’ ελπίδι αναστάσεως ζωής αιωνίου», αναφέροντας τα ονόματά τους, όσα μπορούμε να θυμηθούμε. Και κλείνουμε την ευχή υπέρ αυτών με τα λόγια: «Και ανάπαυσον αυτούς όπου επισκοπεί το φως του προσώπου σου».

ε. Επίσης και σε άλλα σημεία μπορεί να γίνεται προσευχή υπέρ των κεκοιμημένων, όπως στις εκτενείς δεήσεις, στην εκφώνηση «Και ών έκαστος κατά διάνοιαν έχει…» κ.λ.π.

Η Θεία Λειτουργία λοιπόν είναι υψίστης σημασίας για τους προσφιλείς μας νεκρούς. Η εκκλησιαστική μας παράδοση, με το στόμα του ιερού Χρυσοστόμου, μας προτρέπει να τιμούμε τους απελθόντας, όχι με θρήνους και κοπετούς, αλλά με ελεημοσύνες, ευεργεσίες, Λειτουργίες.

Το σαρανταλείτουργο είναι ό,τι καλύτερο για ολόκληρο το πλήρωμα της Εκκλησίας. Θείο δώρο για ζώντες και κεκοιμημένους.

ΚΑΛΟ ΣΑΡΑΝΤΑΗΜΕΡΟ – ΚΑΛΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ!

Σαρανταήμερο 2017

Ἀ ν τ ι ύ λ η

Ἱ. Ναὸς Ἁγ. Βασιλείου, 481 00 Πρέβεζα

Τηλ. 26820 25861/23075/6980 898 504

e-mail: antiyli.gr@gmail.com

Διαδίδω τὴν «Ἀ ν τ ι ύ λ η»

Ἐ­κτυ­πώνω/προ­ω­θῶ σὲ φι­λι­κά μου e-mails